Chử người tử tù - Nguyễn Tuân

Nguyễn Tuân(1910-1987) sinh ra trong một gia đình nhà nho khi Hán học đã tàn. Quê ông ở làng Mọc, nay thuộc phường Chân Chính, quận Thanh Xuân, Hà Nội. Nguyễn Tuân là một nhà văn lớn, một nghệ sĩ suốt đời đi tìm cái đẹp, ông có một vị trí quan trọng và đóng góp không nhỏ đối với văn học Việt Nam hiện đại. Những tác phẩm chính của ông gồm có: Một chuyến đi (1938), Vang bóng một thời(1940), Thiếu quê hương(1940),... Truyện ngắn "Chữ người tử tù" lúc đầu có tên là Dòng chữ cuối cùng sau đó được tuyển in trong tập truyện "Vang bóng một thời" và đổi tên thành "Chữ người tử tù". Nhân vật chính trong "Vang bóng một thời" phần lớn là những nho sĩ cuối mùa- những con người tài hoa bất đắc chí. Nhưng trong số những con người tài hoa ấy, nổi bật lên hình tượng ông Huấn Cao trong "Chữ người tử tù", một con người tài hoa, chỉ có tài mà còn có cái tâm trong sáng, mặc dù chí lớn không thành nhưng tư thế vẫn hiên ngang, bất khuất.

Chữ người tử tù - Nguyễn Tuân

Tình huống truyện là cái tình thế xảy ra chuyện, là một khoảnh khắc mà trong đó sự sống hiện ra rất đậm đặc, là khoảnh khắc chứa đựng cả một đời người. Tình huống truyện còn được hiểu là mối quan hệ đặc biệt giữa nhân vật này với nhân vật khác, giữa nhân vật với hoàn cảnh và với môi trường sống, qua đó, nhân vật bộc lộ tâm trạng tính cách, hay thân phận của mình góp phần thể hiện sâu sắc tư tưởng của tác phẩm. Trong truyện ngắn " chữ người tử tù ", Nguyễn Tuân  đã xây dựng được một tình huống truyện độc đáo. Hai nhân vật Huấn Cao và ông quản ngục, trên bình diện thì họ hoàn toàn đối lập nhau. Một người là đại nghịch, cầm đầu cuộc nổi loạn nay bị bắt giam, còn một người là quản ngục, kẻ đại diện cho cái trật tự xã hội đương thời. Nhưng họ đều có chung một tâm hồn nghệ sĩ. Trên bình diện nghệ thuật, thì họ là tri kỉ với nhau. Tác giả đã tạo ra tình thế như vậy và đồng thời cho họ gặp nhau giữa chốn ngục tù tối tăm nhơ bẩn, từ đó tạo nên một cuộc gặp gỡ kì lạ và đáng nhớ.

Tình huống truyện độc đáo thể hiện mối quan hệ éo le, đầy trớ trêu giữa những tâm hồn tri kỉ. Hai nhân vật được đặt trong một tình thế đối địch " tử tù và quản ngục ". Chính tình huống độc đáo này đã làm nổi bật trọn vẹn vẻ đẹp của hình tượng Huấn Cao, đồng thời cũng làm sáng tỏ tấm lòng biệt nhỡn liên tài của viên quản ngục.

Trong truyện ngắn " Chữ người tử tù ", ngòi bút của Nguyễn Tuân đã tập trung khắc họa hình tượng nhân vật Huấn Cao. Vẻ đẹp của Huấn Cao là vẻ đẹp lãng mạn, một vẻ đẹp được lí tưởng hóa, được thể hiện một cách khác thường tưởng chừng như không thể xảy ra. Huấn Cao hiện lên một cách rực rỡ, chói sáng nhờ được tô đậm bằng những tương phản gay gắt. Vẻ đẹp của Huấn Cao trong "Chữ người tử tù" được thể hiện qua ba phẩm chất: " Huấn Cao là một con người tài hoa siêu việt, đầy uy lực. Ông có tài viết chữ, chữ ông đẹp và vuông lắm. Nó nức tiếng khắp vùng tỉnh Sơn. Nó khiến cho viên quản ngục say mê đến mê muội, ngày đêm mong có được chữ của ông để treo trong nhà"," khí phách hiên ngang, bất khuất. Huấn Cao là một kẻ đại nghịch đã đành, ngay cả khi bắt đầu đặt chân vào cái nhà lao này, ông vẫn giữ được cái thế hiên ngang. Sự ngang tàng của Huấn Cao còn thể hiện thái độ không quỵ lụy trước cường quyền và tù ngục nữa" ."Huấn Cao còn là một người có thiên lương trong sáng và cao đẹp. Nó thể hiện ở thái độ tôn trọng trước một nhân cách đẹp( viên quản ngục), trước một người nghệ sĩ có cái sỡ nguyện trong sáng. Ông sẵn sàng cho chữ, sẵn sàng chia sẽ những lời gan ruột chân thành với viên quản ngục trước khi vào kinh thành thụ án. Đó là sự ứng xử đáng trọng của một nhân cách cao cả"

Qua hình tượng nhân vật Huấn Cao, Nguyễn Tuân muốn bày tỏ những quan niệm của mình về cái đẹp. Trong truyện, Huấn Cao được xây dựng không chỉ là người có tài mà còn là người có tâm, có thiên lương. Huấn Cao không chỉ có thái độ hiên ngang, bất khuất, coi thường cái chết và tiền bạc mà còn có tấm lòng yêu quý cái thiện, mềm lòng trước tấm lòng biệt nhỡn liên tài của viên quản ngục và thậm chí sợ cái việc chút nữa phụ mất một tấm lòng trong thiên hạ. Có thể nói đó là hai mặt thống nhất của một nhân cách lớn. Như thế trong quan điểm của Nguyễn Tuân, cái tài phải đi đôi với cái tâm, cái đẹp và cái thiện không thể tách rời nhau. Đó là một quan điểm thẩm mĩ tiến bộ của tác giả.

Viên quản ngục có thể được coi là một nhân vật phụ, nhưng qua ngòi bút của Nguyễn Tuân thì ông cũng là một nhân vật độc đáo. Là một người làm nghề coi ngục, là công cụ trấn áp của bộ máy chính trị đương thời, nhưng viên quản ngục lại có thú chơi thanh cao, tao nhã, thú chơi chữ. Ngay từ khi còn trẻ, khi mới biết đọc vỡ nghĩa sách thánh hiền, ông đã có cái sở nguyện một ngày được treo ở nhà riêng mình một đôi câu đối do tay ông Huấn Cao viết. Viên quản ngục là người biết trân trọng giá trị con người. Điều đó thể hiện rõ qua hành động biệt đãi của ông đối với Huấn Cao, một kẻ tử tù đại nghịch. Cái sở nguyện thanh cao muốn có được chữ của Huấn Cao để treo bất chấp nguy hiểm, cùng thái độ thành kính đón nhận chữ từ tay Huấn Cao cho thấy viên quản ngục là một người có tấm lòng biệt nhỡn liên tài, là người biết trân trọng những giá trị văn hóa. Diễn biến nội tâm, hành động và cách ứng xử của viên quản ngục cho thấy đây cũng là một nhân cách đẹp, một tấm lòng thiên hạ tri âm, tri kỉ với Huấn Cao. Đó là một thanh âm trong trẻo chen vào giữa một bản đàn mà nhạc luật đều hỗn loạn xô bồ. Có thể nói, viên quản ngục là một người biết giữ thiên lương, biết trân trọng giá trị văn hóa và tài năng, là người có tâm hồn nghệ sĩ, không có tài nhưng yêu tài, không sáng tạo được cái đẹp nhưng biết yêu và trân trọng thật lòng cái đẹp.

Vẻ đẹp của hình tượng nhân vật Huấn Cao được bộc lộ một cách chói sáng, rực rỡ nhất trong cái đêm ông cho chữ viên quản ngục. Cảm hứng mãnh liệt trước một cảnh tượng xưa nay chưa từng có đã khiến Nguyễn Tuân thỏa sức thể hiện khả năng sử dụng vốn ngôn từ phong phú, sắc sảo của ông. Những lớp ngôn từ vừa trang trọng cổ kính, vừa sống động như có hồn, có nhịp điệu riêng, giàu sức truyền cảm. Bút pháp dựng người, dựng cảnh của nhà văn đạt đến mức điêu luyện. Những nét vẽ của nhà văn trong đoạn này rất giàu sức tạo hình. Thủ pháp tương phản được sử dụng rộng rãi và có hiệu quả đã làm nổi bật hơn bao giờ hết vẻ đẹp trang trọng, uy nghiêm, rực rỡ hào quang bất tử của hình tượng nhân vật Huấn Cao. Có thể nói, cảnh Huấn Cao cho chữ viên quản ngục là một cảnh tượng xưa nay chưa từng có vì việc cho chữ vốn là một việc thanh cao, một hoạt động sáng tạo nghệ thuật lại diễn ra trong căn buồng tối tăm, chật hẹp, ẩm ướt, hôi hám của nhà tù. Cái đẹp lại được sáng tạo giữa chốn hôi hám, nhơ bẩn, thiên lương cao cả lại tỏa sáng ở chính cái nơi mà bóng tối và cái ác đang ngự trị. Người nghệ sĩ tài hoa đang say mê tô từng nét chữ không phải là người được tự do mà lại là một kẻ tử tù đang trong cảnh cổ đeo gông, chân vướng xiềng, và chỉ sớm tinh mơ ngày mai đã bị giải vào kinh để chịu án tử hình. Trong cảnh này, người tù thì nổi bật lên uy nghi, lồng lộng còn quản ngục, thơ lại thì lại khúm núm, run run bên cạnh người tù đang bị gông xiềng kia. Trật tự, kỉ cương trong nhà tù hoàn toàn bị đảo ngược, tù nhân trở thành người ban phát cái đẹp, răn dạy ngục quan, còn ngục quan thì khúm núm, vái lạy tù nhân. Thì ra, giữa chốn ngục tù tàn bạo, không phải những kẻ đại diện cho quyền lực thống trị làm chủ mà là người tử tù làm chủ. Đó là sự chiến thắng của ánh sáng đối với bóng tối, của cái đẹp đối với cái xấu xa, nhơ bẩn, của cái thiện đối với cái ác. Đó là sự tôn vinh cái, cái thiện và nhân cách cao cả của con người bằng một bức tranh nghệ thuật đầy ấn tượng.

Các nhân vật của Nguyễn Tuân tuy chỉ được miêu tả trong những khoảnh khắc nhưng đó là những khoảnh khắc đặc biệt, bởi thế đều rất ấn tượng, Nhân vật rất giàu tính cách, rất ngang tàng, rất tài năng và cái tâm cũng luôn trong sáng. Đó là những biểu tượng về cái đẹp, là những con người hoàn mĩ. Trong truyện, đáng chú ý nhất là đoạn miêu tả cảnh vật và không khí thiêng liêng, cổ kính của cảnh cho chữ. Đoạn văn này thể hiện tài sắc sảo của Nguyễn Tuân không chỉ trong việc sử dụng ngôn ngữ một cách điêu luyện mà còn ở khả năng sử dụng bút pháp đối lập trong tạo dựng cảnh. Chính nhờ thủ pháp đối lập mà cảnh tượng này hiện lên đầy đủ vẻ đẹp trang trọng, uy nghi, rực rỡ của nó.

Quan điểm nghệ thuật của Nguyễn Tuân được thể hiện ở chỗ nhà văn luôn tiếp cận đối tượng từ phương tiện văn hóa thẩm mĩ. Ông đặc biệt chú ý đến cái tài và cái tâm của nhân vật. Trước Cách mạng, nhà văn đặc biệt chú ý đề cao cái đẹp, nhất là những nét đẹp văn hóa truyền thống. Quan điểm nghệ thuật của nhà văn được tập trung thể hiện ở nhân vật Huấn Cao. Qua nhân vật này, nhà văn đề cao vẻ đẹp của tài năng, thiên lương và khí phách. Huấn Cao là sự kết hợp hoàn mĩ giữa tài và tâm.. Còn nhân vật viên quản ngục là một chứng minh của nhà văn về sức mạnh cảm hóa của cái đẹp. Người sáng tạo ra cái đẹp là người tài, người biết thưởng thức cái đẹp cũng là người có thiên lương.

Những nhà văn có phong cách đều tạo ra cho mình một thế giới nhân vật riêng. Thế giới nhân vật của Nguyễn Tuân, nói chung gồm hai loại người đối lập nhau : Loại người tài hoa nghệ sĩ, có nhân cách, có thiên lương, tự đặt mình lên trên, hạng người thứ hai gồm những kẻ tiểu nhân phàm tục, bằng thái độ ngạo đời, khinh bạc. Loại người thứ nhất, theo Nguyễn Tuân, thường là những linh hồn đẹp còn sót lại của một thời gian đã qua, nay chỉ còn vang bóng. Loại người ấy cố nhiên là hiếm hoi. Còn kẻ tiểu nhân phàm tục thì đầy rẫy trong thiên hạ.Chữ người tử tù dựng lên một thế giới tối tăm, tù ngục, trong đó kẻ tiểu nhân, bọn độc ác bất lương làm chủ. Trên cái tăm tối ấy, hiện lên ba đốm sáng lẻ loi, cô đơn đó là Huấn Cao, người quản ngục và viên thơ lại ,những con người có tài và biết trọng tài, có nghĩa khí và biết trọng nghĩa khí. Họ tình cờ gặp nhau trong một tình thế oái oăm, từ chỗ ngờ vực nhau, đối địch nhau, dần dần đi đến hiểu nhau và trở thành tri kỉ.Ba đốm sáng cô đơn ấy cuối cùng tụ lại, tạo thành ngọn lửa ngùn ngụt rực sáng giữa chốn ngục tù, một cảnh tượng xưa nay chưa từng có. Cái đẹp, cái tài, sự trong sạch của tâm hồn đã tập hợp họ lại giữa cái nơi xưa nay chỉ có gian ác, thô bỉ và hôi hám :  "ánh sáng đỏ rực của một bó đuốc tẩm dầu rọi lên ba cái đầu người đang chăm chú trên một tấm lụa bạch còn nguyên vẹn lần hồ".Đây là sự chiến thắng của ánh sáng đối với bóng tối, của cái tài, cái đẹp đối với cái nhem nhuốc, tục tằn, của thiên lương đối với tội ác.